Mohammad Taheri

ترجمه‌ی آثار کلاسیک فارسی، همواره با دشواری همراه بوده‌است، خاصه متون نظم، که به دلیل ظرافت‌های معنایی و وزنی گاهی ترجمه‌‌ناپذیر است؛ اما این موضوع نباید مانع ترجمه‌ی این آثار گران‌سنگ شود و این اشعار باید در اختیار خوانندگان مشتاق و علاقه‌مند به زبان و ادبیات فارسی قرار بگیرد. ترجمه‌ی غزلیات حافظ به زبان انگلیسی پیشینه‌ای دویست ساله دارد که به آغاز کار شرق‌شناسی باز می‌گردد و به تاریخ این شاخه‌ی پژوهشی و گرایش فکری پیوند می‌خورد. گرترود بل، خاورشناس و یکی از مترجم‌های انگلیسی اشعار حافظ است که به عقیده‌ی بسیاری از منتقدین این حوزه، ترجمه‌ی او در زمره‌ی بهترین ترجمه‌ها از غزل‌های حافظ است. گرترود بل 42 غزل و یک قطعه از اشعار حافظ را ترجمه نمود و به همراه مقدمه و موخره ای مبسوط در کتاب خود با عنوان« غزلیاتی از دیوان حافظ» در سال 1897 منتشر کرده است. در پژوهش پیش رو به منظور بررسی ترجمه‌ی بل، از الگوی ترجمه‌ی هفت راهبرد و یک فن آندره لفور استفاده شد و همچنین به بررسی مقدمه‌ی تاریخی او که همچون روایتی دلنشین، عصر حافظ و ارتباط او با ممدوحانش را برای مخاطبان انگلیسی زبان به تصویر کشیده است، پرداخته شده است. هدف این پژوهش رسیدن به پاسخ سه پرسش اصلی است که در ادامه مطرح شده است. در خصوص پرسش اول که به بررسی امانتدارانه بودن ترجمه‌ها می‌پردازد، باید چنین بیان کرد که باتوجه به تسلط بل بر زبان و فرهنگ مبدا و مقصد و با وجود ارائه‌ی ترجمه‌ای آزاد از این غزلیات، او تلاش نموده تا ترجمه‌ای نسبتا دقیق و وفادانه از غزل حافظ را از رهگذر انتخاب صحیح واژگان و معادل های مناسب، ارائه نماید. بل در این مسیر از الگوهای interpretation«ترجمه‌ی تفسیری» و rhymed «ترجمه‌ی مقفا» آندره لفور، استفاده نموده است. در خصوص پرسش دوم و دلیل یا دلایل محبوبیت بل و ترجمه‌اش، باید گفت، با توجه با نظرات مثبت منتقدین این حوزه از جمله، سر دنیسن راس، آربری و ادوارد براون درباره‌ی گرترود بل و اثر او و همچنین تجدید چاپ این کتاب در سال‌های متمادی، می‌توان چنین بیان کرد که اثر او با اقبال مخاطبان مواجه و از محبوبیت برخوردار بوده است و در نهایت در خصوص پرسش سوم و هدف او از ترجمه‌ی این غزل‌ها، باید چنین گفت که گرترود بل مورخ بوده و به همین سبب نگاه متکثرانه‌و تاریخ‌مندانه‌ی به غزل‌های حافظ و عصر او داشته است و همچنین دلایل شخصی او برای ترجمه‌ی غزلیات حافظ (مرگ هنری کدوگن) نیز قابل اعتنا است که از انتخاب آگاهانه برخی غزل‌های شخصی(همچون غزل‌14) پیداست. با این تفاسیر، گرترود بل تلاشی در جهت برداشت صرف و تک بعدی از مفهوم غزل حافظ، نداشته است.

چکیده: شعر حافظ خلاف باور معظم حافظ‌شناسان که آن را شعری متشتّت و پاشان می‌دانند، از انسجام بهره‌ دارد. پیوند منطقی نه تنها در مقیاس بیت (محور افقی شعر) و مقیاس سروده (محور عمودی شعر) برقرار است بلکه گروه‌هایی از اشعار را نیز با یکدیگر مرتبط‌ می‌سازد. اهمیت کشف روابط درون‌متنی از همین امر سرچشمه می‌گیرد. رویکرد ویژه‌ی حافظ نسبت به شعر به مثابه‌ی ابزاری برای بیان مواضع خویش در مواجهه با رویدادهای زندگی این امکان را برای پژوهش‌گران فراهم می‌کند که با تأمّل در روابط درونی اشعار او، به آگاهی‌های ارزشمندی از فراز و فرود زندگی شاعر دست یابند. اشتغال حافظ در دستگاه دیوانی، سبب گشته تا روابط و مناسبات وی با دربار به گستردگی در اشعارش بازتاب داشته باشد. بخش مهمی از سروده‌های حافظ در ارتباط با ترقّی و تنزّل او در مراتب دیوان است. توقّعات، شکایات، امیدها و نیز دلسردی‌ها وی در این اشعار به روشنی انعکاس یافته است. دور از انتظار نیست که کوشش برای ارتقاء در مدارج حکومتی موانعی نیز بر سر راه داشته باشد. رقیبان از هیچ اقدامی برای بیرون راندن یکدیگر از میدان مضایقه نمی‌کنند. شکوه‌ی حافظ از آزار رقیب در شماری از اشعارش مثبت است. تحلیل روابط درون‌متنی و دلالت پاره‌ای مستندات برون‌متنی نشان می‌دهد که یکی از رقیبان عمده‌ی حافظ، مولانا سعدالدین انسی از رجال متنفّذ و مقرّب به شاه‌شجاع بوده است. او موفّق شد تا مقام قاضی‌القضاتی در دستگاه آل مظفر ترقّی کند. تدوین اشعار و منشآت شاه‌شجاع بر عهده‌ی وی نهاده شده و مقدّمه‌ا‌ی که او بر دیوان شاه‌شجاع نگاشته به دست ما رسیده است. حافظ با برخی شاعران هم‌عصر خویش نیز منافسه داشته است. او لفظ مدّعی را در اشاره به این گروه به کار بسته است. یکی از مهم‌ترین این مدّعیان شاعری به نام عضد صرّاف است که از قضا او نیز در تشکیلات دیوانی مشغول به کار بوده است. شواهدی در دیوان حافظ و عضد وجود دارد که نشان می‌دهد هر دو یکدیگر را به انتحال متّهم کرده‌اند. دقّت در سروده‌های عضد صرّاف اطلاعات ذی‌قیمتی در خصوص شغل دیوانی حافظ به دست می‌دهد. دیوان کمال خجندی متضمّن تعاریضی به حافظ و بویژه هنر نوازندگی اوست. حضور حافظ در دربار سبب شده تا اطلاعات تاریخی حاصل از اشعار وی از دقّت برخوردار باشد. به عنوان نمونه تحلیل سروده‌های او نشان می‌دهد که خواجه برهان‌الدین فتح‌الله وزیر امیرمبارزالدین خلاف روایت‌های متباین تواریخ در اثنای واقعه‌ی خلع مبارزالدین از سلطنت مقتول یا محبوس نشده بلکه تا چهارده ماه بعد وزارت شاه‌شجاع را نیز بر عهده داشته است. خانلری از تعارض میان گزارش‌های تاریخی و اشعار حافظ درین‌باره با عنوان مشکلی لاینحل یاد کرده بود. تحلیل روابط درون‌متنی دیوان حافظ نشان داد که او در ابتکاری بدیع پاره‌ای از ابیات خود را از زبان دیگران سروده است. خواجه جلال‌الدین توران‌شاه که حافظ گاهی از او با تعبیر پیر می‌فروش نیز یاد کرده از جمله‌ی مهم‌ترین اشخاصی است که حافظ سخنان پندآموز و حکیمانه‌ی او را در چندین سروده به سلک نظم کشیده است. فهم این موضوع منجر به تصحیح بیتی از حافظ شد که ضبط کنونی‌اش در تمام تصحیحات دیوان، معنایی وارونه‌ به دست می‌دهد.

ادبیات تطبیقی نوعی از پژوهش بین رشته ای است که به مطالعه ی رابطه ی ادبیات ملت های مختلف با هم می-پردازد؛ شاخه ی فرانسوی ادبیات تطبیقی که درواقع ادبیات تطبیقی با این مکتب پا به عرصه ی حیات گذاشت، از اوایل قرن بیستم تا جنگ جهانی دوم، تحت تأثیر مکاتب اثبات گرا و تجربه گرا، شکل گرفت که در آن، توجه به شواهد «خاستگاه ها» و «تأثرهای» میان فرهنگی و مابین المللی، بر هر دیدگاه دیگری ارجحیت داشت؛ بنابراین، کار پژوهشگر در بررسی تطبیقی این مکتب، یافتن سرنخ های مضامین و ایده های ادبی و چگونگی انتقال آن ها از ملتی به ملت دیگر در گذر زمان بود. مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی که پیشگام عرصه ی پژوهش های ادبیات تطبیقی در جهان است بر دو اصل تأثیر و ارتباطات ادبی استوار است.پژوهش حاضر بر آن است تا بر اساس مکتب فرانسوی در ادبیات تطبیقی، به لایه های سبکی اقتباس شده از سوی شاملو و بررسی تطبیقی وجوه اشتراک و افتراق اقتباس ها در آثار شاعران فرانسوی مورد پژوهش بپردازد.

سیر تحول شگردهای بلاغی در سبکهای خراسانی عراقی و هندی موضوع این رساله است. مسلما شگردهای بلاغی در طول زمان دستخوش تحولات فراوانی بوده است. که مهمترین عرصه آن استعاره وتشبیه بوده است.

در این رساله عنصر عاطفه در ادبیات حماسی با تاکید بر شاهنامه فردوسی مورد مطالعه و تحقیق واقع شده است.

تاکنون ترجمه های بسیاری از شاهنامه فردوسی در سراسر جهان به انتشار رسیده و حتی در بسیاری از جاها ادبیات کشورهای مختلف را تحت تأثیر قرار داده است. ترجمه شاهنامه در آلمان از سال 1800 به وسیله اشخاصی چونهاگمان، لودلف، وال ، والنبورگ ، ویلکن و فون هامر پورگشتال انجام گرفته و همواره رو به فزونی است. علاقه شدید گوته شاعر بزرگ آلمانی به اشعار فردوسی را نیز می توان در یادداشتها و مقالاتی درباره دیوان شرقی- غربی او مشاهده کرد. مهمترین ترجمه های آلمانی شاهنامه توسطیوزف گورس (1820)، آدولف فریدریش،فون شاک (1851) و فریدریش روکرت (1890) به انتشار رسیده اند و چاپ مهم فرانسوی یولیوس مول (1838) و آثار تحقیقی آگوست وولرس ، تئودور نولدکه ، هرمان اته ، فریتس ولف و... نیز در این زمینه در میان کارهای متعدد دیگران به روی شاهنامه قابل تأمل هستند. هر چند شمردن تعداد ترجمه ها و تحقیقات شاهنامه در میان نویسندگان و پژوهشگران خارجی و تعداد زیاد تحقیقات تطبیقی بر روی این اثر بزرگ حماسی به ویژه در دانشگاهها و مدارس اروپایی کاری دشوار است، اما تأثیرات انکارناپذیر داستانهای شاهنامه را به راحتی می توان در ادبیات جهان مورد ارزیابی قرار داد

شعر نوگرای فارسی در ایران، طی سه دههی اخیر (1360-1390) تحت تأثیر اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی جامعه با معرفی جریانهای متعددی مواجه شده است که هر یک از این جریانها به نحوی بر روند تحوّلات شعر فارسی تأثیرگذار بودهاند. در دههی شصت، جریان «شعر جنگ» به طور خودجوش و بدون هیچ گونه بانی و بیانیهای به جود آمد و غالب شعرای این دهه را میتوان جزء شعرای جنگ دانست زیرا به دلیل وسعت ابعاد جنگ تمامی مردم و البتّه هنرمندان، به لحاظ عاطفی با پدیدهی جنگ و فجایع آن درگیر بودند. به موازات این جریان، «موج سوم» نیز در ادامهی تجربیّات شعرای نوگرای دههی چهل و پنجاه در حال توسعه بود. این جریان را که میتوان گونهای از «شعر لحظه» دانست و توسط «فرامرز سلیمانی» معرفی شد؛ بیشتر مجالی بود برای بیان زنج هنرمندانی که تحت فشار شرایط خاص آن دهه قرار داشتند. در کنار این دو جریان، «سید علی صالحی» نیز جریان «شعر گفتار» را معرفی کرد و با این اقدام، کاربرد زبانی نزدیک به محاوره را در سرودهها ترویج کرد. در دههی هفتاد، پس از اتمام جنگ و بازتر شدن نسبی فضای هنری، جریانهای شعری بیشتری پا به عرصهی ظهور گذاشتند؛ که اکثراً به طور مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر نظریههای اروپایی بودند. «جریان پست مدرن» که توسط «رضا براهنی» معرفی شد یکی از این گونه جریانهاست که مستقیماً از نظریههای اندیشمندان اروپایی تغذیه میکرد که هر چند با ذائقهی هنری و بافت فرهنگی مردم ایران همخوانی نداشت امّا موجب کسب تجربیّات تازهای برای شعر نوگرای فارسی شد. در همین دهه جریان «شعر پسانیمایی» که توسط «علی باباچاهی» معرفی شد در واقع شکل تعدیل یافتهای از جریان «پست مدرن» بود. در کنار این دو جریان، «ابوالفضل پاشا» جریان « شعر حرکت » را معرفی کرد که این جریان اگر چه رگههایی از پست مدرن را در خود داشت امّا بیشتر مبتنی بر تجربیّات شعر سنتی فارسی به ویژه شیوهی «مولانا» بود. «سید علی صالحی» نیز در این دهه دوباره دست به کار شد و جریان «شعر فراگفتار» را معرفی کرد و این بار کوشید که ابعادی متافیزیکی را برای اصوات و آواها، تعریف کند. با آرامتر شدن اوضاع سیاسی و اجتماعی در سالهای آغازین دههی هشتاد، از التهابات عرصهی ادبی نیز کاسته شد و شور و شر ارائهی نظریههای اروپایی نیز فروکش کرد و تنها انشعاب باقی ماندهی این نظریهها جریان «شعر متفاوط» بود که توسط «محمّد آ