لیلا هاشمیان

در رهیافت معنامحور نقش گرایی، سازه های زبان با توجه به سه دیدگاه ویژه ی اندیشگانی، بینافردی، و متنی بررسی می شوند. این سه دیدگاه که در اصطلاح فرانقش نامیده می شوند؛ اساس زبان شناسی نقش گرا را شکل می دهند. هالیدی، بنیان گذار زبان شناسی نقش گرا، معتقد است الگوهای تجربه و مفاهیم ذهنی خالقان آثار درقالب فرآیندهای فعلی نقش اندیشگانی نمود پیدا می کند؛ بنابراین، می توان با بررسی انواع فرآیندها، و عوامل و موقعیت های سازنده ی آنها، از اندیشه ها و تجربیات پدیدآورندگان آثار ادبی آگاهی یافت و عوامل موثر در شکل گیری آنها را تجزیه و تحلیل کرد. از این رو در این پژوهش پس طرح کلیات پژوهش و تبیین مبانی تحقیق، درقالب پژوهشی توصیفی ـ تحلیلی، غزلیات ابتهاج، برمبنای مضامین اصلی آن ها و با نظرداشت تاریخ سرایششان به سه گفتمانِ عاشقانه، سیاسی و اجتماعی،و عرفانی تقسیم شده است. ابتدا هر گفتمان و عناصر سازنده ی آن، معرفی شده سپس بر اساس زبان شناسی نقش گرا، به تعیین بسامد و توصیف کارکرد فرآیندهای فعلی به منزله ی شاخصی سبکی، در این سروده ها پرداخته شده است. در پایان نیز زمینه های موثر در ساخت سازه های زبان در این سروده ها براساس تحلیل گفتمان انتقادی بررسی شده است. یافته ها در هر سه گفتمان غزل ابتهاج، کاربست فراوان فرآیند مادی و پس آن فرآیند رابطه ای، نسبت به دیگر متغیرهای زبان شناسی نقش گرا را نشان می دهد. علت بسامد فراوان و نوع کاربرد فرآیندهای نام برده، و نیز نمود اندک دیگر فرآیندهای اصلی و فرعی نقش اندیشگانی در غزل ابتهاج را باید در عواملی چون تاثیر محتوا بر شکل گیری زبان اثر، دگرگونی های سیاسی و اجتماعی روزگار شاعر، روحیات خاص سایه، سبک ویژه ی او، اهمیت نقش مخاطب در بوطیقای اندیشگانی او، و نیز اثرپذیری وی از سبک شاعران پیشین و معاصر با او جست وجو کرد. برای نشان-دادن تاثیر سایر متون در شکل دهی به زبان غزلیات ابتهاج نیز تلاش گردید تا براساس اصول زبان شناسی نقش گرا، روشی تدوین شود تا کم و کیف اثرپذیری های ابتهاج از میراث ادبی و زبانی شاعران گذشته و معاصر آشکار شود. بر این اساس انواع اقتباسات ابتهاج از غزلیات حافظ و شهریار، به سه نوع اثرپذیریِ مبتنی بر تکرار یا اثرپذیری تقلیدی، اثرپذیری درون فرآیندی یا اثرپذیری نیمه خلاقانه، و اثرپذیری برون فرآیندی یا اثرپذیری خلاقانه، قابل تقسیم است. بر مبنای ی