مازیار مهیمنی

در این رساله کوشیده ایم با نگاهی به نظریه رمزگان رولان بارت در کتاب اس/زد ([1970]1974) به نشانه شناسی فرهنگی رمان های رضا امیرخانی بپردازیم. هدف از این کار، علاوه بر نقد رمان های نویسنده ای مشهور و پرمخاطب، طرح روشی نو در تحلیل و تفسیر متون ادبی، به ویژه رمان، نیز بوده است. بارت در کتاب مذکور متن داستان کوتاه سارازین اثر بالزاک را به 561 واحد خوانش تقسیم می کند و پس از تحلیل متن، به پنج رمزگان هرمنوتیک، معنایی، نمادین، کنشی و فرهنگی دست می یابد. به زعم بارت این پنج رمزگان موجب ساخت یابی متن می شود و همه مدلول های متن ذیل آن ها قرار می گیرند. در این پژوهش به جای کاربست مکانیکی و نعل به نعل نظریه بارت، تلاش کردیم با بهره گیری از روش گزیده خوانی متن، نظریه رمزگان او را به مثابه تکنیکی برای تحلیل متون ادبی در نظر بگیریم تا امکان استفاده از این نظریه را برای پیکره های بزرگ فراهم کنیم. ضمناً برای کامل کردن رویکرد بارت، رمزگان های حاصل از تحلیل متن را درون داد نقدی سیاسی (ایدئولوژیک) قرار دادیم تا متن تن به تفسیر بدهد. برای این منظور، از نظریات اندیشمندانی هم چون لویی آلتوسر، پی یرماشری و تری ایگلتون بهره بردیم. برای انجام پژوهش حاضر، هر پنج رمان رضا امیرخانی را، به ترتیب تاریخ انتشار، بررسی کردیم. بدین ترتیب که ابتدا واحدهای خوانش برگزیده ای از هر رمان را، با تاکید بر رمزگان های معنایی، نمادین و فرهنگی تحلیل کردیم و سپس این رمزگان ها را با استفاده از نقد ایدئولوژیک تفسیر کردیم. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که امیرخانی در رمان هایش به کمک عملکرد شبکه ای از رمزگان های معنایی، نمادین و فرهنگی، با تکرار مصادیق «مطلق اندیشی »، «علم ستیزی»، «تقدیرگرایی » و «اصالت باوری» و تاکید بر آن ها در این رمان ها، به دنبال بازتولید و تقویت این مفاهیم در هر پنج رمان است، تا بدین ترتیب بر ستیزه های اجتماعی و منازعات طبقاتی، سرپوش بگذارد. به تعبیر دیگر، امیرخانی با «مطلق اندیشی» صدای مخالف را ناشنیده می گیرد، با «علم ستیزی» و «تقدیرگرایی» علت واقعیت های عینی را به امور انتزاعی و ابطال ناپذیر حواله می دهد، و با تلقی «اصالت تهرانی» به مثابه ارزش، راه را برای به کرسی نشاندن باورها و عقاید قهرمان های داستان هایش هموار می کند؛ قهرمان های متدینی که بلااستثنا از طبقه سرمایه دار یا «بورژوازی بزرگ» هس

هر متن یا اثر ادبیِ شاخص، اطلاعات و معانی ارزشمندی در خود نهفته دارد و به همین دلیل می توان به آن به عنوان موضوعی شناختی نگریست و به دنبال کشف دانسته های آن بود. یکی از رویکردهای نو در حوزه تحلیل آثار ادبی و کشف معنا، رویکرد نشانه- معناشناسی با دیدگاه گفتمانی است. گریماس در تکمیل بحث سطوح زبانی یلمزلف و با الگوگرفتن از این نظریه به تبیین نظریه ای می پردازد که زمینه عبور از نشانه شناسی ساختگرا به نشانه - معناشناسی گفتمانی را فراهم می کند. مجموعه داستان "میکده گربه سیاه" یکی از آثار ارزشمند نجیب محفوظ، نویسنده شهیر مصر است و در رساله حاضر، این مجموعه با الگوی نشانه-معناشناسی گفتمانی مطالعه و بررسی میشود. این مجموعه شامل نوزده داستان کوتاه است. در این رساله به تبیین نقش ابعاد گفتمان در فرآیند تولید معنای داستانها میپردازیم. با توجه به خوانشی که از هر داستان صورت گرفت، بر این باوریم که غالب داستانهای این مجموعه از طریق پیوند کارکردهای حسی-ادراکی، عاطفی، شناختی و زیبایی شناختی شکل می گیرند و در فرآیندی گفتمانی از ویژگیهای شَوِشِی،تنشی، پدیدار شناختی، جسمانه ای و رخدادی برخوردار می شوند. هدف رساله ی حاضر، بررسی این کارکردها و تبیین ویژگیهای نشانه-معناشناختی حاکم بر آنها، برای نشان دادنِ شرایطِ تولید معنا و کشف معنای نهفته در داستانها است. این مجموعه شامل معناها و شناختهای گوناگون است و با بررسی داستانها به این نتیجه رسیدیم که عنصر زمان نقشی کلیدی در سبک حضور سوژه ها دارد و نویسنده به دنبال آن است تا نشان دهد که درک ارزشِ زمانِ "حال" عاملی است که حضور زیباشناختی سوژه ها را در جهان هستی تضمین خواهد کرد.

تفسیر ساختاری سوره محور قرآن، با آنکه افق های جدیدی پیش روی مفسرین قرآن گشوده، اما هنوز از نظر روشی دارای خلاها و کمبودهای متعددی است. یکی از این کمبودها، فقدان مدل نظام مند مشخص در تفسیر ساختاری سوره است. این خلا را می توان با الگوگیری از نظریاتی که در حوزه های دیگر علوم انسانی مطرح شده برطرف ساخت. روایت شناسی که یکی از علوم جدید در حوزه زبان شناسی است، علمی است که به منظور الگوبرداری در این تحقیق انتخاب شده است. روایت شناسی علمی است که به بررسی داستان ها و ساختار آنها می پردازد. مطالعه حاضر با هدف الگوگیری و استفاده از نظریات مطرح در حوزه روایت شناسی، بومی سازی آنها در حوزه قرآن شناسی و طراحی مدل سوره شناسی ساختاری انجام شده است. سوالات اصلی تحقیق این است: چه ارتباطی بین تحلیل مولفه های نظریات روایت شناختی ساختارگرایانه ژرار ژنت در داستان های قرآن کریم از یک سو و مفاهیم و معارف الهی سوره های داستانی قرآن وجود دارد؟ آیا می توان این مولفه ها را در سوره های غیر داستانی نیز بررسی کرده و نشانه های ارتباط معنادار و منطقی را کماکان دریافت نمود؟ چگونه می توان بر اساس این آزمایش ها و با استفاده از نظریه روایت شناختی ژرار ژنت، مدلی جدید برای فهم ساختارمند مفاهیم سوره های قرآن کریم طراحی نمود؟ در این تحقیق که به روش تحلیلی انجام شده، ابتدا با استفاده از نظریات روایت شناسانه ژرار ژنت و رولان بارت و بررسی روایت شناسانه سوره های نوح، یوسف، شعراء و طه، یک مدل پیش فرض برای سوره شناسی طراحی گشته و سپس این مدل در سوره بقره، به بوته آزمون نهاده شده است. نتیجه این مطالعه نشان می دهد که ارتباطی منطقی و معنادار بین مولفه های ساختار روایی این سوره ها با مفاهیم سوره وجود دارد. همچنین با تسری مولفه های روایت شناختی ژنت و بارت به آیات غیر داستانی سوره های فوق، به این نتیجه رسیدیم که می توان از این مولفه ها در فضای غیر داستانی هم بهره جست و از طریق آن، به تحلیل و شناخت همه جانبه سوره دست یافت. در فصل چهارم نیز با استفاده از مدل پیشنهادی ژار ژنت، تلفیق آن با نظرات رولان بارت و بومی سازی آن متناسب با ادبیات حوزه تفسیر قرآن، به مدل نوینی برای فهم سوره های قرآن کریم دست یافتیم که در فصل پنجم، استفاده از این مدل برای فهم ساختارمند سوره بقره نیز با موفقیت انجام و روشن شد که مدلی که با الگوبرداری