Masoumeh Rayaan

اجماع خاورشناسان بر این است که سوره مائده مشتمل بر موضوعات بی ربط و پراکنده ای است که این سوره را سبد بازیافتی های قرآن نموده و پیامبر اسلام(ص)، آیاتی را که در سوره های دیگر قرآن جای نگرفته، در انتهای عمر خویش به این سوره ملحق نموده است. این پژوهش در ردّ آن مدعا و برای اثبات استقلال و انسجام سوره مائده به عنوان سوره‎ای مستقل و آخرین نازله وحی سامان یافته و با تبیین غرض سوره و هدف مندی چینش آیات، افزون بر نظم خطی و فراخطی و به مدد ابزارهای درون متنی (سیاق، تناسب، تفسیر ساختاری، و کشف استدلالی و تحلیلی سوره مائده) و ابزارهای برون متنی (تفسیر آیات به آیات، بافت موقعیتی و روایات شأن نزول) انسجام و تناسب آیات سوره مائده را به اثبات رسانیده است. همچنین با بهره گیری از مطالعات دو خاورشناس معاصر، پروفسور «نیل رابینسون» و دکتر «میشل کویپرس» در جهت اثبات انسجام ساختاری و پیوستگی سوره مائده بر اساس نظم متناظر لفظی و معنوی از یک طرف، و بر اساس بلاغت سامی، ساختار حلقوی، انعکاس متقاطع و پاراللیسم از طرف دیگر، انسجام سوره مائده را بررسی نموده است. این مطالعه که با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و با روش تحلیلی- توصیفی، سامان یافته است، هدف سوره مائده را قانون گذاری در جهت تنظیم روابط داخلی مسلمانان با یکدیگر و قانون گذاری در روابط بیرونی مسلمانان با سایر مذاهب و انسان ها، روشن کردن خط ولایت و رهبری بعد از پیامبر (ص) و فراخواندن به وفای به عهد و حفظ پیمان های حق و نهی بلیغ از پیمان شکنی می داند. این سوره به عنوان آخرین نازله آسمانی بر پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص)، جمع بندی کل آیات وحی است که هر بند آن ناظر بر بخشی از کل متن بوده و محور آن هدایت بخشی قرآن و نشان دادن هدایت گران در طول تاریخ و امت های آنان در مواجهه با پیامبرانشان است و اینکه بعد از رسول آخر این هدایت گری بر زمین نمانده و خداوند حکیم راه را بر مسلمانان نمایانده است. برآیند این سوره سه محور اساسی زندگی مسلمانان «پایبندی به میثاق الهی»، «وفای به عهد ولایت بعد از رسول اکرم»، «زیست مسالمت آمیز انسان ها با یکدیگر» است که این سوره را به «وصیت نامه پیامبر(ص)» و «لمحه القرآن» تبدیل نموده است.

قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل ترین نازله ی آسمانی بر پیامبر اسلام (ص)، برای بیان تمامی داستان ها و وقایع، شیواترین و کوتاه ترین عبارات را برگزیده و با تلخیص وقایع، منطقی ترین و شایسته ترین متون را جهت راهنمایی و هدایت بشر عرضه نموده است تا اهدافی چون تذکیر و عبرت از سرگذشت پیشینیان را القاء نماید. در این راستا این پایان نامه داستان اهداء قربانی فرزندان آدم (هابیل و قابیل) به پیشگاه پروردگار در قرآن را در مقایسه با عهدین با روش تحلیلی-توصیفی و تطبیقی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای مورد مطالعه قرار داده و در پی آن بوده است با استفاده از سیاق آیات در فهم هرمنوتیکی متن این داستان در قرآن، دلیل قربانی و ماهیت قربانی دهندگان را مورد واکاوی قرار دهد. بررسی های این تحقیق نشان داد آیه 27 سوره مائده که از دو فرزند آدم نام برده است، در سیاق آیات بنی اسرائیل قرار داشته و اشاره به حوادث درونی این قوم دارد. علاوه بر آن با وجود تشابه پیرنگ این داستان در قرآن ذیل آیات 15-32 سوره مائده، و عهدین در سفر تکوین، تفاوت های پنهان و آشکار بسیاری میان این دو کتاب آسمانی در این واقعه وجود دارد که موجب تفسیرهای متنوع و خارج از بافت آیات شده است. ذکر جزئیّات فراوان ذیل این داستان در عهدین که با کذب در گفتار، رکاکت های لفظی و معنوی، تعارض، تعصّب و قومیّت گرایی همراه است، و اختصار و چشم پوشی از ذکر جزئیّات آن در قرآن کریم، از جمله تفاوت های اساسی داستان در دو متن مقدس است. نتایج این پژوهش نشان داد، بیش از بحث قربانی در این آیات، قتلی که به وقوع پیوسته مورد توجه قرآن کریم بوده است، در حالی که در تورات محور داستان به دو فردی که در آن نقش داشته اند معطوف گردیده و چنان قصه پردازی شده است که غرض از ذکر داستان فراموش گردیده و حواشی آن توسعه یافته است تا آنجا که زمان وقوع قتل و قاتل و مقتول نیز همگی تغییر یافته‎اند. بسیاری از مفسّران قرآن نیز بدون در نظر گرفتن سیاق آیه 27 سوره مائده، و با تاسّی از تفسیر تورات و عدم توجّه به اسرائیلی بودن و بی اعتباری و تناقض های درونی احادیث وارده ذیل این آیه، در تبیین آیه به خطا رفته و همانند عهدین، این دو برادر را فرزندان بلافصل حضرت آدم و دلیل قربانی را همسرگزینی یا جانشینی آدم دانسته‎اند؛ حال آنکه به شهادت سیاق آیات، این دو فرد از قوم بنی اسرائیلند که مأمور

زنان به عنوان همسر و مادر، محور زندگی معنوی خانواده هستند و بیشترین تأثیر را در بین اعضای خانواده خواهند داشت، آنگاه که خود در سلامت روانی بوده و سرشار از پویایی و شادابی باشند. به موجب این امر، آثار روانی و معنوی نشاط و پویایی زن به عنوان همسر و مادر، بر دیگر افراد خانواده تأثیر مستقیم خواهد داشت. این پژوهش با روش کتابخانه‎ای و مراجعه مستقیم به منابع تفسیری و روایی و با شیوه ی توصیفی – تحلیلی، مطالبِ مرتبط با شادی و نشاط در اسلام و اثر شادی بخشی زنان بر روی اعضای خانواده را مورد بررسی قرار داده تا به این سؤال پاسخ دهد که طبق آموزه های قرآنی و روایی، زنان چگونه می‎توانند شاد باشند و این پویایی و نشاط را به دیگر اعضای خانواده منتقل کنند و اعضای چنین خانواده ای چگونه سلامت جامعه را تحت تأثیر قرار می دهند. نتایج تحقیق نشان داد که زنان ابتدائاً خود باید بانشاط و پویا باشند و عوامل درونی و بیرونی شادی را در خود تقویت کنند تا بتوانند خانواده را به سوی زیستی شاد و پویا رهنمون سازند. عوامل درونی مؤثر بر شادی و نشاط زنان در این نوشتار عبارتند از ایمان به خدا و تسلیم او بودن، ارتباط با آموزه های اهل بیت (ع)، مثبت اندیشی، اخلاق نیکو، زندگی در زمان حال و عشق و محبت، و عوامل بیرونی آن نیز دارای دارای دو رویکرد مثبت و منفی است که مؤلفه های مثبت آن عبارتند از فرزندآوری، رفاه اجتماعی، رفاه اقتصادی، گذراندن اوقات فراغت، خودآرایی و محیط آرایی، تغذیه و سلامت بهداشتی و روانی زنان، و مؤلفه های منفی تاثیرگذار بر شادی زنان نیز ساختار غیر عرفی خانواده است که در این پژوهش بر کودک همسری، چندهمسری و طلاق عاطفی تاکید شده است. زنان همچنین با تاثیر بر شادابی و پویایی خانواده، می توانند بر روی سلامت جامعه نیز مؤثر باشند و این مهم با ورود فرزندان پویا و شاداب به جامعه و در پرتو تربیت اجتماعی آنان صورت می گیرد و متضمن سلامت جامعه می گردد.

شناخت تاریخ حدیث شیعه در فهم صحیح سخنان ائمّه معصومین (ع) نقش به سزایی دارد. امامان شیعه در همه اعصار به ترویج فرهنگ الهی در میان جامعه خود اهتمام ورزیده اند؛ از جمله آنان امام کاظم (ع) هر چند با شرایط سخت دوران عبّاسی روبرو بود، اما علی رغم این شرایط، نشر احادیث به صورت مستقیم و شفاهی یا مکاتبه، مناظره، احتجاج و پرسش و پاسخ ادامه یافت و امام کاظم (ع) در برابر فرقه های گوناگون که مخالفت آشکار با شیعه داشتند، مواضعی متفاوت با امام صادق (ع) را در پیشبرد حقایق دینی اتخاذ نمود تا مدرسه پر رونق حدیثی به جا مانده از امام صادق (ع) رو به افول ننهد و با وجود اختناق بنی-عبّاس بیش از دو هزار حدیث از وی تاکنون باقی بماند. توجّه به تاریخ تحوّلات حدیث در زمان امام موسی کاظم (ع) و جوّ سیاسی آن دوران، مورد توجّه جدّی محقّقان متقدّم و متأخّر شیعه در تببین تاریخ حدیث عصر امام کاظم (ع) بوده است، از جمله طبرسی، نوبختی، شیخ عبّاس قمی، شیخ طوسی، و از معاصران دکتر احمد پاکتچی است که دردائره المعارف بزرگ شیعه، مدخل اصحاب حدیث مطالب عمده ای را به نگارش درآورده اند. مستشرقین شیعه پژوه نیز مانند «دوایت دونالدسون»، «حامد الگار»، «هاینس هالم»، «اتان کلبرگ» و «سلیمان کتانی» درباره این امام بزرگوار (ع) مقاله هایی در دائره المعارف اسلام لیدن و کتب مستقل خود به رشته تحریر درآورده اند. از نظر کلیه این محقّقان اوج تاریخ حدیث شیعه و تأثیرگذارترین دوره در حیات تاریخ شیعه، دوران امام کاظم (ع) است. از میان مستشرقان حدیث پژوه، «اتان کلبرگ» تاریخ حدیث شیعه را به طور کامل تفسیر و تبیین نموده و مقاله نسبتاً طولانی در مورد امام کاظم (ع) به رشته تحریر درآورده است و از 150 اثر متعلق به 67 خاورشناس شیعه پژوه، بیشترین تعداد از آثار وی است که او را معروف ترین و بزرگ ترین شیعه شناس غربی نموده است. در پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات بوده ایم که چگونگی تاریخ حدیث در دوره امام موسی کاظم (ع) را از نظر محقّقان شیعه و مستشرقان، خصوصاً اتان کلبرگ مورد بررسی قرار داده و نتایج مطالعات آنان را مورد تحلیل و تطبیق قرار دهیم. روش پژوهش در این تحقیق به صورت تحلیلی- توصیفی و تطبیقی، و با استفاده از منابع کتابخانه ای است.

هدف از انجام پژوهش پیش رو«مطالعه ی تطبیقی روش شناسی مفسّران و محقّقان معاصر در آیات مربوط به زنان در سوره های نساء و نمل» می باشد. در قرآن، آیات فراوانی درباره زنان وجود دارد که برخی مفسّران، آن ها را به گونه ای تفسیر نموده اند که هویّت و شخصیّت انسانی زن را زیرسؤال برده اند، گرچه برخی دیگر نیز شخصیت زن را در همان آیات برابر با مردان دانسته اند. اکثر تفاسیر تا پیش از قرن چهاردهم و نیز بسیاری از تفاسیر این قرن در آیات زنان با گرایش های روایی، فقهی، کلامی، ادبی، عرفانی، فلسفی، اشاری و نظایر آن به رشته تحریر درآمده است. در حالی که پژوهش گران و اصلاح گران مسلمان معاصر در نتیجه تلاش های افرادی همچون محمد عبده، رشید رضا، علامه فضل الله، علامه طباطبایی و زنان مفسری چون آمنه ودود، عایشه بنت-الشاطی، بانو امین، بانو گرجی و ...، با نگاه اجتماعی در تفسیر قرآن کریم خصوصاً آیات مربوط به زنان به تفسیر معاصر سمت و سویی تازه بخشیده اند. در این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی به واکاوی این مسئله پرداخته ، سؤال اصلی آن است که کدامیک از گونه های مختلف روش های تفسیری مفسّران در فرایند تفسیر در آیات مربوط به زنان، متناسب با شرایط نوین زنان در عصر حاضر است؟ و فرضیه محقق آن است که تحلیل هرمنوتیکی بیش از سایر روش ها در تبیین عصری مسائل مربوط به زنان تأثیر دارد. نتایج پژوهش نیز نشان داد روش مفسّران و محقّقان معاصر، در تفسیر به روز آیات مربوط به زنان در سوره های نساء و نمل، متفاوت بوده و غالب این تفاسیر از روش های اجتماعی بهره گرفته و کمتر متأثر از احادیث و روش های کلامی، فقهی، فلسفی و عرفانی بوده اند. همچنین جنسیّت مفسّر در تفسیر این آیات مؤثّر بوده گرچه قابل تعمیم نمی باشد. بر اساس این داده ها، رویکرد مفسّران معاصر به مسئله زنان، تا حد زیادی آغاز گفتمانی نوین و پاسخ گویانه در برابری حقوقی و آزادی زنان از نگاه گردیده اسلام است. توجه ویژه ی قرآن به مسائل زنان با بررسی اوضاع و شرایط آنان پس از اسلام از نظر این مفسران غیر قابل انکار است و نشانه های ارج گذاری اسلام به زنان به زبان عصری قابل بازنمایی است.

معناشناسی واژگانی یکی از زیرمجموعه های دانش معناشناسی است که در کشف معانی قرآن کاربرد دارد. این امر بر پایه کشف معانی و مفاهیم واژه های قرآنی نیز به منظور فهم درست مخاطبان هر عصری از آیات قرآن کاربرد دارد. در این راستا معناشناسی «مکتب بُن» یکی از مناسب ترین و مجرّب ترین روش‎های رسیدن به فهم واژگانی قرآن است. پروفسور «توشیهیکو ایزوتسو»، در معناشناسی مفاهیم قرآنی بر اساس «مکتب بُن»، چهار گام زیر را پی ریزی نموده است.1- معناشناسی واژگانی، 2- میدان های معناشناسی، 3- مطالعات متنی، و 4- مطالعات فرامتنی. هدف پژوهش حاضر معناشناسی دو واژه «حیات» و «مرگ»، با بهره گیری از روش «ایزوتسو» است. در گام اول به معناشناسی دو واژه «حیات» و «مرگ» در کتاب های لغت و اشعار عصر جاهلی پرداخته ا یم. گام دوم، دسته بندی مشتقّات و تقابل دو واژه با استفاده از جدول، حضور اسم جلاله «الله» یا صفت و ضمیری که به خدای تعالی برمی گردد، با بسامد بالای واژه ارض به نمایش گذاشته شده است. گام سوم، در مشتقات «حیات» بحث شده که 185 بار در قرآن کریم به کار رفته است. در 71 مورد واژه «حیات»، 67 مرتبه در ترکیب ابداعی قرآن، «حیاه الدنیا» ظاهر شده و مترادف آن، عاجله، عیش، بعث، نشور و خروج، و هم نشین های آن عَرَض، زینه، زَهره، متاع، متاع الغرور، لعب، لهو و عذاب؛ و افعال هم نشین، یرید، فرحوا، و مشتقات آن افعال حُبّ، أثر و رضا، هستند. همچنین در واژه «موت» 165 مورد به کار رفته که بیشترین بسامد آن در مترادفات هلک، قتل، وفی و صعق است. و علاوه بر آن، هم نشین های حیات و مرگ و عبارات کنایی دو مرگ و دو إحیاء، جداگانه بررسی شده اند؛ و در گام چهارم مطالعات فرامتنی این واژگان پیش و بعد از نزول قرآن کریم است که نشان می دهد نگاه اعراب جاهلی به این دو پدیده ی دائمی زندگی و مرگ، نگاهی قبیله ای بوده که فراتر از آن اندیشه و هدفی وجود نداشته است. شجاعت، فداکاری، شاعری، سخنوری، زندگی و مرگ، همه به نام قبیله و برای سربلندی و افتخار قبیله بوده و عنصر «دهر» نقش اصلی در «حیات» و «مرگ» موجودات عالم را داشته است. در نگاه فرامتنی به «حیات» و «مرگ» در دوره نزول و بعد از نزول نشان می دهد که معنای اصلی این دو واژه تغییری نیافته اما این دو کلمه دارای روح و سرزندگی شده اند؛ زیرا خداوند به خودِ «حیات» نیز روح بخشیده است. خداوند در قرآن کریم «حیات» بخ

تاریخ گذاری روایات یکی از روش های نوین حدیث پژوهی است که برمبنای آن علاوه بر تعیین تقریبیِ زمان پیدایش روایت، می توان سیر ظهور و دلایل بروز آن و تفکر برهه ای از تاریخ اندیشه مسلمانان را شناسایی نمود. این پژوهش در راستای بهره مندی از این گونه روش _ تاریخ گذاری بر مبنای اسناد، متن، و متن و اسناد توأمان- روایات مدح و ذمّ زنان را با تأکید بر خیر و شرّ بودن آن ها، با استفاده از منابع کهن روایی و تاریخی سامان داده و به بررسی گزاره های مورد مناقشه و بحث برانگیز در مورد زنان در چهار روایت: "نقصان عقل زنان"، "شرّ بودن زنان "، "بهشت و مادران" و "خیر بودن زنان" پرداخته است. مراحل انجام این پژوهش در سه مرحله با ترسیم شبکه إسناد روایات و تحلیل شبکه ها، تحلیل متن روایات، و تحلیل توأمان متن و سند آن ها بوده و تلاش نموده تاریخ تقریبی و مکان ظهور روایات و دلایل بروز آن ها را پیش بینی نماید. از دستاوردهای این پژوهش می توان به این موارد اشاره کرد: متن روایت "النساء نواقص العقول" که ذیل روایات فقهی عالمان اهل سنّت ذکر شده، به جهت نیازمندی عصری قرن دوم که قرن تکوین فقه بوده است ظهور یافته، و به کتب روایی شیعه وارد شده است. متن نهج البلاغه تقطیع از متون اهل سنت بوده است که ذیل عنوان خطبه امام علی (ع) در جنگ جمل شهرت یافته، ولی پیش از آن در کتاب المسترشد ذیل نامه امام علی (ع) بعد از جنگ نهروان آمده که در آن متن نیز ادراج شده است. تاریخ ظهور این روایت در کتب اهل سنت قرن دوّم و در کتب شیعه قرن سوم پیش بینی شده و خاستگاه اولیّه آن مدینه است. روایت "المرأه کلّها شرّ" با توجّه به تاریخ تدوین نهج البلاغه در قرن چهارم، با تفکّرّات دوران عباسی هم خوانی داشته و به دلیل دست اندازی زنان دربار در حکومت و سیاست، نقل این سخن از مأمون خلفیه عبّاسی گزارش شده و روایتی قرن سوّمی و متعلق به بوم عراق است. روایت "اکثر الخیر فی النّساء" از امام صادق (ع)، از طریق شیخ صدوق آمده و منبع دیگری ندارد و توصیه ای اخلاقی در تشویق جوانان به تشکیل خانواده بوده و تاریخ تقریبی ظهور و گسترش آن قرن سوّم در کوفه است. روایت "الجنه تحت اقدام الامهات"متنی داستانی با سندی مخدوش بوده و متعلّق به انتهای قرن اول در مدینه می باشد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی چگونگی مواجهه معلمان عربی پایه دهم با تغییر برنامه درسی عربی بر اساس سند تحول بنیادین صورت گرفته است. این پژوهش با رویکرد پدیدارشناسی انجام گرفته است. مشارکت کنندگان در این پژوهش، 15 نفر از معلمان عربی پایه دهم در شهر همدان درسال تحصیلی97-1396بوده اند که به روش گلوله برفی نمونه گیری شدند. ابزارجمع آوری اطلاعات، مصاحبه های نیمه ساختاریافته و مشاهدات کلاسی بوده است. داده های این پژوهش به روش کدگذاری و مقوله بندی و با بهره گیری از عناصر چهارگانه تایلر و در سه سطح آگاهی، نگرش و رفتار تحلیل شدند. نتایج نشان داده که به طور کلی معلمان عربی نسبت به تغییرات برنامه درسی عربی بر اساس سند تحول بنیادین آگاهی دارند، آن را پذیرفته و اجرا می کنند. علت این امر آن است که تغییرات اخیر موجب بهبود برنامه درسی عربی شده است بنا به دلایلی از جمله: ایجاد علاقه برای دانش آموزان و جلوگیری از سستی و رخوت در یادگیری زبان عربی، به روز و جذاب شدن داستان ها، در کنار استفاده از واژگان پر کاربرد و جدید در متن درس، آسان شدن کتب عربی برای دانش آموزان و اُنس با قرآن، همچنین برقراری ارتباط با آن و خواندن متن درس ها با قرائت صحیح و رعایت مخارج حروف با کمک کتاب گویا. به علاوه آن ها اشکالاتی در این تغییرات می بینند که عبارت است از: عدم قایل شدن تمایز در برنامه درسی عربی برای رشته های مختلف، اختصاص ندادن زمان مجزا و نمره مکفی برای اجرای مکالمه، ضعف قواعد و ارائه آن به شکل ناقص و بدون نظم که باعث سردرگمی دانش آموزان شده است وکمبود زمان تدریس برای برنامه درسی عربی.