علی محمدی

شعر متعهد، بنابر یکی از تعریف های آن نوعی شعر ا ست که به بیان نیازها و محرومیت های توده ی مردم، به خصوص طبقه ی کارگر می پردازد و همواره خواهان برقراری عدالت و آزادی ست. این نوع شعر از دوران مشروطه به بعد و هم زمان با ظهور و گسترش اندیشه های سوسیالیستی رواج یافته است. اگرچه در دوره هایی از تاریخ ادبیات معاصر، گرایش به سرودن این نوع شعر اوج گرفته و در دوره هایی کاهش یافته؛ اما به طورکلی بخشی از آثار شاعران چپ گرا و آرمان خواه را، تا انقلاب 57، شعر متعهد تشکیل داده است. رونق یا رکود این نوع شعر در دهه های پیش از انقلاب به عواملی مانند فضای باز سیاسی، آزادی بیان و فعالیت سازمان ها و احزاب چپ به ویژه حزب توده، وابسته بوده است. در این پژوهش با روش کتابخانه ای و با شیوه ی تحلیل محتوا از نوع کیفی، به بررسی، تحلیل و مقایسه ی چگونگی و بازتاب ایدئولوژی سوسیالیستی در مهم ترین جریان های شعری دو مقطع پیش و پس از انقلاب پرداخته ایم؛ به بیان دیگر با ردیابی تعهد به ایدئولوژی چپ در بین جریان های شعری پس از انقلاب، به دنبال ترسیم چگونگی تداوم این نوع شعر در در دوران پس از انقلاب بوده ایم. بر اساس یافته های این پژوهش که به صورت توصیفی ـ تحلیلی و استنتاجی ارائه شده است؛ شعر متعهد با شاخصه هایی که در دوران پیش از انقلاب داشته؛ فقط در اشعاری معدود از شاعران متعهد پیش از انقلاب دیده می شود؛ نه در آثار شاعرانی که پس از انقلاب کار ادبی ِ خود را آغاز کرده اند. این شاعران عبارتند از: احمد شاملو، سیاوش کسرایی، نصرت رحمانی، هوشنگ ابتهاج، محمد مختاری و شمس لنگرودی. برخی از مهم ترین دلایل عدم تداوم تعهد و ایدئولوژی سوسیالیستی در جریان های شعری پس از انقلاب عبارتند از: انحلال حزب توده به عنوان مهم ترین مروج شعر متعهد، فروپاشی شوروی و شکست جناح چپ در سطح جهانی، از بین رفتن گفتمان شعر متعهد به ایدئولوژی سوسیالیستی، استیلای جریان شعر متعهد اسلامی و دگرگونی در مفهوم تعهد؛ رشد و گسترش جریان های شعری فرم گرا و نیز فردیت گرایی.

چکیده: روند شناخت «خویشتنِ خویش» و رسیدن به کمال و خودشکوفایی، گسترۀ عظیمی از ادبیات به ویژه، ادبیات عرفانی ما را به خود اختصاص داده است. عطار به عنوان یکی از شاعران عارف، در بیشتر آثار و اندیشه های خویش، به شناخت خویشتن و جایگاه والای خودشناسی پرداخته و مراحل رسیدن به کمال و خودشکوفایی و موانع آن را از منظر عرفانی برشمرده است. در میان آثار او، مصیبت نامه یکی از درخشان ترین و اصلی ترین متن های کلاسیک ادب عرفانی است که درون مایۀ آن «خودشناسی» و «دیدار با خویشتن» است که با سیر در عوالم آفاقی و انفسی، انسان را به کمال و خودشکوفایی فرامی خواند و این همان موضوعی است که به اساس مطالعات مکتب های روان کاوی و انسان گرایی در دانش روان شناسی مربوط است. کارل گوستاو یونگ، آبراهام مزلو و کارل راجرز به عنوان چهرۀ اصلی این مکاتب روان شناسی، با تاکید بر جنبه ها و گرایش های انسانی و ارائۀ نظریّۀ فرایند فردیّت و خودشناسی و خودشکوفایی، از منظر علمی و تجربی به بحث در مورد ویژگی های انسان سالم و خودشکوفا پرداخته اند. در این پژوهش که با تکیه بر منابع کتاب خانه ای و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده؛ همۀ مصیبت نامۀ عطار بر اساس نظریّۀ های این روان شناسان بررسی شده است و فرایند فردیِت یونگ و برجسته ترین ویژگی های افراد خودشکوفای مزلو و راجرز که با شاخصه های خودشناسی و انسان کامل عطار انطباق دارد، تحلیل و تبیین شده است. می توان دریافت که محور اصلی مصیبت نامۀ عطار، حرکت و پویایی و دست یابی به شناخت خویش است و سالک فکرت با لوح و ضمیری صاف و خالص برای رشد، پویایی و شکوفایی می کوشد که این امر با شاخصه های انسان فردیّت یافته و خودشکوفای مزلو و راجرز قابل انطباق و تبیین است.

تاریخ رشیدی به قلم میرزاحیدر دوغلات نگارش یافته است و به دوره تیموری تعلق دارد. هر چند از لحاظ دوره های تاریخی ایران، متعلق به دوره ی صفوی است؛ امّا دست خوش وضعیت تاریخ های دوره ی صفوی هم نیست. موضوع آن تبیین حادثه ها و کشمکش هایی است که برای برخی از نوادگان چنگیزخان و میرزایان دوغلات رخ داده و از قلم تاریخ نویسان افتاده است. میدان این کشمکش ها، بخش هایی از چین امروزی، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان، افغانستان و تاجیکستان است. این کتاب در حدود پنج قرن پیش، در کشمیر و بیرون از حوزه ی جغرافیایی کشور ایران، به دست یک مغول سواد آموخته در مکتب هرات نوشته شد. جدای از رخ دادهای تاریخی این کتاب، می توان از دیدگاه ادبی و بلاغی نیز این اثر را مورد بررسی قرار داد. دست آوردهای این پژوهش نشان می دهد که نویسنده، با بهره مندی از صناعات لفظی و معنوی و همچنین استفاده از شیوه ی خاص روایت، نبوغ خود را در زمینه ادبیات شکوفا کرده است. او به عنوان یک نویسنده ادیب، سعی کرده نوشته ی خود را، هم از حیث محتوا و هم از جهت فرم ادبی، خردمندانه و مورد پسند علما و ادبا بنویسد. از این رو، تاریخ رشیدی جز گزاره های تاریخی، حاوی چاشنی های ادبی و بلاغی است که در احساست و عواطف مخاطبان تاثیر شایسته می گذارد. در این پژوهش، که به شیوه ی کتاب خانه ای انجام گرفته است، با به دست دادن نمونه ها و تببین آن ها، قسمت های مصنوع متن از بخش های روایی متمایز گردیده و دلایل گرایش میرزاحیدر، به سمت صنایع و فنون ادبی نیز تبیین شده است؛ همین طوراز میان شگردهای خاص و متعدد روایت پردازی، مسئله ی زمان و طراحی ساختار روایت، در این اثر کاربرد ویژه تری دارد؛ همچنین یکی از شاخصه های بسیار برجسته ی تاریخ رشیدی، سبک روایت او در پاراگراف هاست؛ از این رو در این پژوهش، تکنیک های روایی تاریخ رشیدی، با مرکزیت زمان و طرح روایی و پاراگراف بندی روایی بررسی می شود. ویژگی های سبک شناسی و بلاغت ساختار نحوی نیز از دیگر مولفه هایی هستند که در متن تاریخ رشیدی، مورد تحلیل و بررسی قرار خواهد گرفت.

استبداد شرقی» یکی از مهم ترین رویکردها و نظریه هایی است که تا کنون برخی از اندیش مندان غربی، از دریچه ی آن به روی دادهای اسطوره ای، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در شرق، نگریسته اند. براساس این نظریه ، دولت، یا حکومت، در جوامع آسیایی، به دلیلِ عوامل جغرافیایی، کم آبی و پراکندگی روستاها، به مثابه ی یک نهاد بی رقیب سیاسی با حذف همه ی ساخت ها و نهادهای اجتماعی، از جمله اشرافِ مستقل، به صورت نیرویی قدرت مندتر از جامعه درآمده، است؛ اما، اقداماتِ خاندانِ رستم در شاهنامه که احتمالاً بازتابی از تجسمِ کوشش و تلاشِ طبقه ی اشراف اشکانی است، مویِّد این مسئله است که این خاندان، با بهره-مندی از پایگاهِ قدرتمندِ سیاسی و اقتصادی شان، نقشِ موثری را در تحدید و توزیع قدرت داشتند؛ در واقع، یافته های پژوهش نشان می دهد که خاندانِ رستم با تعیین ِپادشاه در مواقع حساس و یاری رساندن به شاهان با ارتشِ مستقل و مجهز، از استقلالِ سیاسی و همچنین با پرداختن به امور مستقلِ بازرگانی و دهقانی و کسب ثروتِ فراوان از روش های مختلف مانند غنایمِ جنگی و...، از استقلال اقتصادی نیز برخوردار بودند. در بخش دومِ این رساله نیز علاوه بر اشاره به قدرتِ برخی از موبدان و اشرافِ اشکانی در انتصاب و انحلال پادشاهان، تربیتِ شاهزادگان، اجرای مناسکِ دینی و آیینی، بهره گیری از موازین «شاهِ آرمانی» برای سیاست (تنبیه) پادشاهان و همچنین ارتشِ مستقل و مجهزشان برای جلوگیری از حکومتِ خودکامه یا دسپوتیسم، می توان از اهمیّت طبقه دبیران، عدمِ تحرّکِ طبقاتی، اندیشه ایرانشهری، اهمیّتِ مسئله ی مالکیّت خصوصی و تخصص گرایی در دورانِ فرمانرواییِ پادشاهانِ مختلف ساسانی، نام برد که فکت ها و گزاره های موجود در شاهنامه به همراه تطبیق آن با روایت های منابع تاریخی دیگر، آن را در تقابل با نظریاتِ اصلیِ استبدادِ شرقی قرار می دهد.

گنوسیسم بنیاد معرفت شناختی دارد و به همین سبب، با عرفان و تصوّف، هم سانی یافته است. در باره ی این هم سانی و نزدیکی، دو روی کرد عمده وجود دارد که یکی مویّد نفوذ اندیشه های گنوسی در عرفان، به ویژه در سده ی ششم هجری است؛ امّا دیگری منکر چنین امری است. به هر روی، مضامین و بن مایه های مشترک، در افکار گنوسی و عرفان وجود دارد که بررسی آن ها، در تایید یا ردّ نظریّه ی تاثیر و تاثّر، راه گشاست. عطّار نیشابوری از شاعران عارف مسلکی است که در سده ی ششم می زیسته و احتمال تاثیرپذیری از آرای گنوسی در باره ی او مطرح است. بنا بر این، بررسی مضامین و بن مایه های مشترک گنوسی و عرفانی در آثار او ضروری به نظر می رسد. نماد و نمود این مضامین، در غزلیّات عطّار، قابل ملاحظه و بررسی است. تضادّ روح و جسم، هبوط روح و اسارت آن در مادّه، غلبه ی خواب بر روح و فراموشی اصل خویش، سرگشتگی و احساس بیگانگی روح در جهان مادّه، شنیدن ندای غیبی، حجابِ راه، از جمله مضامین مشترک در اندیشه های گنوسی و عرفان است. فرجامِ سلوک در عرفان وصال حقّ است؛ در کیش گنوسی، از این وصال به دیدار با خویش تن تعبیر می شود که در غزلیّات عطّار نیز نمود دارد. در این جستار، با روش تحلیلی ـ توصیفی، این بن مایه های مشترک، در دیوان عطّار بررسی شده و هدف پژوهش، تبیین احتمال تاثیرپذیری عطّار از آرای گنوسی و در نتیجه، پیوند آن با دیگر آبشخورهای فکری اوست.

لطایف فی الاصول (تاریخ تالیف: 696 ق) از محمد بن محمد مرغینانی معروف به شمس دبیران که ن ترین دانشنامه منظوم فارسی است که به دست ما رسیده است. این منظومه 4897 بیتی در بحر هزج مسدس محذوف شامل ) « اصول اشعار » شامل معرفت صفات و افعال حق و نبوت انبیا ) و ) « علم اصول » در دو موضوعِ اصلی صنایع ادبی، عروض و قافیه فارسی) سروده شده است. مولف که از ادبا و علمای اهل سنّت ماوراءالنهر بوده، این منظومه را پس از اقامت د هساله در آسیای صغیر در سنین پیری برای ارشاد فرزندان خویش ساخته و به وزیر مقتدر ایلخانی، صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقّب به صدر جهان (متوفی رجب 697 ) تقدیم داشته است . موضوع رساله حاضر تصحیح متن منظومه بر اساس یگانه نسخه خطی آن به خط شاعر و همچنین تحقیق در است. در مقدمه رساله به معرفی لطایف فی الاصو ، ل احوال مولف، « اصول اشعار » مفصل ترین فصل آن با عنوان خذ مولف در Ĥ مهدی الیه کتاب و موضوعات و علوم مطروحه در آن پرداخته ایم. به علاوه، به منظور شناختن م تحقیقی گسترده و مقایسه ای فراگیر میان مطالب مذکور در این فصل و کتب مشابه متقدم ،« اصول اشعار » بخش نظیر حدایق السحر فی دقایق الشعر رشیدالدین وطواط، المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس قیس رازی، معیار الاشعار خواجه نصیرالدین طوسی و عراضه العروضیین جمال الدین محمد قرشی انجام داده ایم که نتایج آن در بخشی از مقدمه و به ویژه در تعلیقات متن قابل ملاحظه است. در این بررسی نشان داده ایم که مولف لطای ف از المعجم و معیار الاشعار استفاده ای نبرده است و از این جهت، یعنی به خاطر استقلالی که در تبیین عروض و قافیه فارسی از این دو کتاب دارد، از منابع مهم این موضوع به شمار می آید. در بخش صنایع ادبی، یا به تعبیر ماخذ واحد مرغینانی کتاب حدائق السحر وطواط ب وده است . در مقدمه همچنین بعضی ،« دقایق » مولف علمِ ویژگیهای زبانی لطای ، ف به ویژه تلفظهای کهن، و برخی فواید ادبی آن مانند ابیات تازه یاب از شاعر متقدمی چون لبیبی و بهرامی سرخسی مورد توجه و بررسی واقع شده است. منظومه ای که متن مصحح آن اینک در اختیار

چکیده سوررئالیسم به مثابه یک مکتب هنری و ادبی و به عنوان مهمترین نهضت ادبی پس از سمبولیسم در سال 1920 به دنبال نهضت ضد ادبی و ضد هنری دادا که در 1916 در زوریخ شکل گرفته بود؛ به دست همان فعالان دادائیسم و به رهبری آندره برتون شکل گرفت اما به مثابه یک بوطیقای زیباشناختی که مجموعهی ویژگیهایی در فرم، فضا و روایت و نیز اصول آفرینش هنری این مکتب را دربر میگیرد، به تصریح خودِ برتون در بیانیه ی اول سوررئالیسم که در آن شمار زیادی از شاعران و نویسندگان را از دانته و شکسپیر تا سویفت، شاتو بریان، مالارمه و راسل را سوررئالیست میداند، صرفاً پس از بنیانگذاری این مکتب پدید نیامده است بلکه میتوان ردپای آن را در کهنترین متون دینی، عرفانی و اساطیری دنبال کرد. از این رو پس از ظهور این مکتب گاه برخی از آثار کهن ادبیات جهان به سبب ابتناء بر ناخودآگاهی ، ساختار رویاوار، بیتوجهی به واقعیت بیرونی و عقل و منطق، گرایش به ایجاد شگفتی و غرابت و همچنین به دلیل اشتمال بر ویژگیهای متون سوررئالیستی به صفت سوررئالیستی اتصاف یافتهاند. برخی از آثار ادبیات عرفانی ایران از آن دسته آثاری است که میتوان صفت سوررئالیستی را برای آنها به کار برد. عرفان ایران – اسلامی و سوررئالیسم علیرغم تفاوتهای بنیادی و ساختاری در اندیشه و خاستگاه دارای تشابهات و اشتراکاتی هرچند صوری هستند که نشان دهندهی تاثیرپذیری سوررئالیسم از عرفان ایرانی – اسلامی است. تشابه نگارش خودکار با شطح و بیان بدون اندیشه عرفا، تاکید بر عقلگریزی در هر دو مکتب که منجر به تخیل آزاد در آنها میشود، توجه هر دو مکتب به وقایع خواب و رویا، ارتباط با جهان هستی دراصول هر دو مکتب از تشابهاتی است که ظن تاثیرپذیری سوررئالیسم از عرفان ایرانی – اسلامی را تقویت میکند. غزلیات شمس که یکی از آثار برجسته ادبیات عرفانی ایران است، از آن دسته آثاری است که دارای صبغهای سوررئالیستی است و ویژگیهای مکتب سوررئالیسم در آن پدیدار است. اگر چه تاکنون در نوشتههای متعددی بوطیقای سوررئالیستی غزلهای مولانا بررسی شده است اما ما در این رساله از منظری نوین یعنی بررسی و تحلیل عناصر روایتهای سوررئالیستی در غزلهای مولانا و چگونگی تاثیر آنها بر نزدیک کردن این غزلها به مرزهای سوررئالیسم پرداختهایم.

«عنوان» اثر، نامی است که از سوی پدید آورنده و یا ناقد اثر بدان داده می شود. اهمیت «عنوان» تنها از آن روی نیست که اثر را شناسنامه دار و متمایز از سایر عنوان ها می گرداند؛ بلکه می تواند دال بر کیفیت و اهمیت اثر از نظر بافت و ساخت نیز باشد. عنوان، نخستین نشانه ای است که خواننده با آن مواجه می شود و از آن جا که بین عنوان و متن، ارتباط معناداری (بین ساختار و مفهوم) وجود دارد، خواننده از طریق آن می تواند به محتوا و دیگر امکانات رسانه ای متن احاطه یابد. هم چنین می تواند ابهام را از متن بزداید. بررسی عنوان سروده های شاعران، خواه نام کلی اثر و خواه نام گذاری سروده ها، یکی دیگر از ابزارهایی است برای فهم و خوانش آثار آن ها. بدین روی با توجه به نام گذاری عنوان هم می توان به محتوای کتاب ها و سروده هایشان پی برد و هم خطوط فکری و اندیشگی آن ها را بررسی کرد. نیما، شاملو، اخوان، سهراب سپهری و فروغ فرخ زاد، از شاعران برجسته ی معاصر هستند که با توجه به گنجینه ی غنی ای که از واژگان دارند؛ برای سروده هایشان عنوان های زیبا و متناسب و بدیع برگزیده اند. همچنین؛ بین عنوان های شعری و اندیشه ی حاکم بر سروده هایشان انسجام و پیوندی استوار، هم در ساختار و هم در محتوا وجود دارد که در این رساله به آن ها پرداخته ایم. این رساله پنج فصل دارد. فصل اول کلیات است. در فصل دوم به پیشینه، تعریف و اهمیت و انواع عنوان پرداخته ایم. فصل سوم روش پژوهش، فصل چهارم علاوه بر سیر تاریخی عنوان و عنوان گذاری در ادب فارسی، شامل بررسی و تحلیل عنوان در کتاب ها و سروده های نیما، شاملو، اخوان، سپهری و فروغ فرخ زاد است. در فصل پنجم به بررسی نتایج و دست آورد پژوهش پرداخته ایم.

چکیده یکی از موضوعات مهم در بررسی جریان های فکری در حماسه های ملی ایران، حضور عناصر اسلامی در بطن منظومه های پهلوانی است که محققان از آن به انطباق یا تلفیق یاد کرده اند.باید در نظر داشت که فضای داستانی منظومه های پهلوانی مربوط به پیش از اسلام بوده است و سرایندگان و پردازندگان این داستان ها در دوران اسلامی می زیسته اند؛ بنابراین طبیعی است که شاعران این منظومه ها برای توجیه آثار خود ناگزیر به حذف برخی از حادثه ها یا رخدادهای داستان بوده اند که با عقاید اسلامی سازگار نبوده است و مواردی را که با نگرش های اسلامی سازگارتر بوده در بطن داستان وارد کنند. از سوی دیگر شاعران در سرودن این داستان ها خواه و ناخواه برخی از عقاید فکری و دینی خود را در بطن منظومه های حماسی جای داده اند؛ در واقع برای پذیرش این داستان ها نزد عموم مردم، عناصر دینی اسلامی در دوره های پس از اسلام وارد منظومه هایی شد که داستان هایشان مربوط به پیش از اسلام بود؛ یعنی پردازندگان این داستان ها به نوعی به آمیختگی جریان های دینی و ملی روی آوردند که برخی محققین از آن به انطباق یا تلفیق یا اختلاط عناصر ملی و دینی یاد می کنند. در این رساله منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه از منظر جریان شناسانه (به تکیه بر نگرش های دینی سرایندگان آن ها) بررسی شده اند.که عبارتند از: گرشاسب-نامۀ اسدی طوسی، کوش نامه و بهمن نامۀ ایرانشاه/ایرانشان بن ابالخیر، سام نامه، زرین قبانامه، فرامرزنامۀ بزرگ، شهریارنامه و بانو گشسب نامه، برزونامه، کک کوهزاد و فرامرزنامۀ کوچک. پس از مطالعه و بررسی دقیق منظومه های پهلوانی، نتایج نگرش-های تلفیقی به دست آمده با توضیحی مختصر بیان شده است که عبارتند از: حضور پیامبران در منظومه های پهلوانی، نبرد سام و عوج بن عنق در سام نامه، انعکاس آیین فتوت در جهانگیرنامه، داستان نبرد شداد و سام، انعکاس نگرش های عرفانی در منظومه های پهلوانی، رسالت های پهلوانانۀ قهرمانان در منظومه های پهلوانی. این رساله از پنج بخش تشکیل شده است: فصل نخست پس از مقدمه، طرح پژوهشی است. فصل دوم، کلیات پژوهشی که شامل توضیحی دربارۀ مفهوم جریان شناسی وجریان-های مهم شعری مانند غزل نو و شعر منثور و هم چنین شناخت جریان های منظومه های پهلوانی پس از شاهنامه است. فصل سوم روش تحقیق و فصل چهارم تبیین پژوهش است که در این فصل به طور تفصیلی به تاثیر ا

ساختارگرایی با ارایۀ اصول ساختاری برای همۀ آثار، بر آن است تا مبنایی علمی برای مطالعات ادبی طرحریزی کند. روایت شناسی علمی جدید و نتیجۀ انقلاب ساختارگرایی است. گروهی از ساختارگرایان با بسط الگوی زبان شناسانۀ لوی استراوس برای اسطوره های شفاهی، نوع دیگری از ساختارگرایی را، تحت عنوان روایت شناسی ساختارگرا، بنیان گذاشتند. روایت در ساده ترین بیان، متنی است که داستانی را بیان می کند، گوینده و مخاطبی دارد. روایت شناسان ساختارگرا، در حیطۀ روایت، نظام حاکم بر اثر داستانی را مورد توجّه قرار می دهند و به تحلیل زبانی و معنایی عناصر مختلف روایت می پردازند. ظهور حکایت عرفانی در ایران با گسترش گفتمان عرفانی در قرن پنجم هجری همراه است. این نوع حکایات با زبان و پی رنگی ساده و ساختمان کامل، شخصیت های ویژه را در واقعه ای خاص نشان می دهند و با تکیه بر گفتار و کردار صوفی، نکته ای را در پیوند با سلوک بیان می کنند که دستاورد بینش خاص عرفانی است. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی حکایت های تذکره الاولیا عطار و اسرار التوحید بر اساس مقوله های چون طرح، راوی و کانون روایت و شخصیت پردازی مورد بررسی قرار می گیرد، تا شگردهای روایی دو اثر مشخص گردد. برای بررسی دقیق این دو متن عرفانی بر اساس ساختار روایی از نظریۀ روایت شناختی پراپ، گریماس، ژنت و تودورف بهره گرفته خواهد شد. حکایت پردازی در اسرارالتوحید و تذکره الاولیا شیوه ای جهت گسترش اندیشه های صوفیانه و ابزاری جهت معرفی و نمایش عظمت مشایخ تصوف است و یکی از شگردهای تاثیر گذاری است که برای تعلیم دیگران و انتقال پیام اخلاقی به مخاطب از آن بهره می گیرند. "