صدیقه زودرنج

طی سالیان اخیر نظریه‌های ترجمه با هدف نظام‌مندیِ نقد ترجمه در قالب یک چارچوب مدون جهت ارزیابی ترجمه‌های قرآن کریم استفاده شده‌اند. نظریه‌پردازان ترجمه نیز با دیدگاه‌های متفاوت و گاه مشابه توانسته‌اند در این عرصه موثر واقع شوند. نظریه‌های ترجمه ضمن تبیین رویکردهای مورد استفاده‌ مترجمان در ترجمه‌های قرآن، می‌توانند در جهت بهبود این ترجمه‌ها مفید واقع شوند. یکی از این نظریه‌ها، نظریه‌ی وینه و داربلنه است. این دو نظریه‌پرداز فرانسوی با استناد به بررسی‌های مقابله‌ای خود از دو زبان فرانسه و انگلیسی، الگویی را برای ترجمه‌ی متون معرفی‌کردند که هر مترجمی ناگزیر، از روش‌های ارائه‌شده در آن استفاده می‌کند. مترجمان قرآن نیز از این قاعده مستثنی نیستند. وینه و داربلنه دو گروه استراتژی مستقیم و غیرمستقیم را برای ترجمه مطرح می‌کنند که هریک دارای چند تکنیک است. استراتژِی مستقیم شامل تکنیک‌های های قرض‌گیری، گرته‌برداری و ترجمه‌ی تحت‌اللفظی است و جابه‌جایی، تغییر بیان، معادل‌یابی و همانندسازی، تکنیک‌های استراتژی غیرمستقیم محسوب می‌شوند. پژوهش حاضر پس از تبیین تکنیک‌های هفت‌گانه با روش توصیفی - تجویزی و رویکرد مقابله‌ای به کیفیت و میزان بکارگیری آنها توسط نعمت‌الله صالحی‌نجف‌آبادی، کریم زمانی و محمدعلی کوشا در ترجمه‌ی پنج جزء پایانی قرآن پرداخته‌است. هدف از این پژوهش، علاوه بر شناخت واژه‌ها و ترکیبات قر‌ض‌گیری‌شده‌ از آیات قرآنی، تبیین تفاوت دستوری و دیدگاهی در ترجمه‌ی آیات و نیز تبیین معادل‌ها و اصطلاحات قرآنی و نیز واژه‌های فرهنگ‌بنیاد در زبان فارسی هستند. یافته‌های پژوهش در نمونه‌های بررسی شده از پنج جزء پایانی قرآن کریم نشان می‌دهد؛ مترجمان با توجه به قداست متن قرآن و ویژگی‌های ادبی و زبانی خاص آن، از ترجمه‌ی تحت‌اللفظی بیش از سایر تکنیک‌ها بهره برده‌اند. از سوی دیگر، جابه‌جایی به‌ سبب تفاوت ساختار دستوری دو زبان عربی و فارسی، پس از ترجمه‌ی تحت‌اللفظی بیشترین بسامد را دارد. تکنیک‌های قرض‌گیری، تغییر بیان، گرته‌برداری و معادل‌یابی به‌ترتیب در مراتب بعدی قرار می‌گیرند. در نهایت روش غیرمستقیم همانندسازی به سبب اشتراکات فرهنگی میان دو زبان عربی و فارسی و نیز ممنوعیت دخل و تصرف بیش از حد در قرآن، کمترین بسامد را به خود اختصاص داده‌است. از میان سه مترجم، ترجمه‌ی صالحی به‌دلیل استفاده‌ی بیشتر از تکنیک‌های قرض‌گیری، ترجمه‌ی تحت‌اللفظی و گرته‌برداری (به‌ترتیب)، در زمره‌ی ترجمه‌ی مستقیم یا همان مبدامحور قرار دارد. در مقابل، استراتژی غیرمستقیم در ترجمه‌ی زمانی غالب است؛ از این رو ترجمه‌ی وی بیشتر، مقصدمحور است. کوشا نیز از هر دو استراتژی مستقیم و غیرمستقیم با بسامدی نزدیک به هم، بهره برده‌است.

ترجمه بازسازی و بازآفرینی یک متن در زبانی دیگر است که مستلزم تسلط کامل مترجم به عناصر و دلالت-های درون زبانی و برون زبانی متن مبدا و نیز دلالت ها و نشانه های متنی و غیرمتنی زبان مقصد است و به معادل یابی و انتقال واحد ها و صورت های زبانی محدود نمی شود. ارتباط تنگاتنگ میان زبان و ادبیات فارسی و عربی باعث دادوستدهای پرشماری بین این دو زبان شده که از جملۀ آن ها ترجمۀ کتاب «مرزبان نامه» سعدالدین وراوینی توسط ابن عربشاه در سدۀ نهم است. ابن عربشاه مترجم توانمند و چیره دست در ترجمۀ خود رویکردی اقتباسی و آزاد اتخاذ نموده و کوشیده با ایجاد دگردیسی و بازآفرینی متن اصلی بر ترجمه خود لباس تالیف بپوشاند. پژوهش پیش رو با تکیه بر الگوی "وینه و داربلنه" و با هدف ارزیابی و کیفیت-سنجی ترجمۀ ابن عربشاه و تبیین میزان بهره گیری او از مولفه های ترجمۀ اقتباسی سامان یافته است. این الگو با توجه به مولفه های جامع، در دو رویکرد اساسی و مهم یعنی رویکرد مستقیم و رویکرد غیرمستقیم فرآیند ترجمه را مورد بررسی و نقد قرار می دهد. به واسطه رویکرد اول ترجمه بودن کتاب واکاوی می گردد و با استفاده از رویکرد دوم ترجمه اقتباسی مترجم مورد مطالعه قرار گرفته است. هم پوشانی برخی تکنیک ها در روند تحلیل منجر به خلط برخی نمونه ها می شد که با عنایت به این مساله تا حد ممکن سعی شد حدو مرز آن ها مشخص و نمونه ها از هم تفکیک گردد. با توجه به گستردگی حجم کتاب، نمونه هایی در این راستا تحلیل و بر اساس همان توضیحات نمونه های دیگری در جدول ذکر شده است. برآیند پژوهش نشان داد که «فاکهه الخلفاء» ترجمه ای اقتباسی از مرزبان نامه وراوینی است و مترجم با کاربست معادل های همسو با زبان مقصد، جایگزین کردن عبارات ساده به جای ساختارهای پیچیده، افزایش و کاهش معنای واژگان، زبان ترجمه را عادی و طبیعی نموده است. در تطبیق ترجمۀ او با الگوی وینه و داربلنه نیز مشخص شد که مترجم از رهگذر ترجمۀ غیر مستقیم و با بهره گیری از تکنیک های جابجایی، تغییر بیان، معادل یابی و اقتباس، دگرگفتی دیگر از اثر گرانسنگ «مرزبان نامه» ارائه داده است. وی متن مقصد را به گونه ای به افق دید خوانندۀ عرب زبان نزدیک نموده که افزون بر این که زمینۀ خوانایی آن را فراهم نموده باعث شده خوانندۀ عرب زبان به خوبی با متن ارتباط برقرار نماید.

هر متن یا اثر ادبیِ شاخص، اطلاعات و معانی ارزشمندی در خود نهفته دارد و به همین دلیل می توان به آن به عنوان موضوعی شناختی نگریست و به دنبال کشف دانسته های آن بود. یکی از رویکردهای نو در حوزه تحلیل آثار ادبی و کشف معنا، رویکرد نشانه- معناشناسی با دیدگاه گفتمانی است. گریماس در تکمیل بحث سطوح زبانی یلمزلف و با الگوگرفتن از این نظریه به تبیین نظریه ای می پردازد که زمینه عبور از نشانه شناسی ساختگرا به نشانه - معناشناسی گفتمانی را فراهم می کند. مجموعه داستان "میکده گربه سیاه" یکی از آثار ارزشمند نجیب محفوظ، نویسنده شهیر مصر است و در رساله حاضر، این مجموعه با الگوی نشانه-معناشناسی گفتمانی مطالعه و بررسی میشود. این مجموعه شامل نوزده داستان کوتاه است. در این رساله به تبیین نقش ابعاد گفتمان در فرآیند تولید معنای داستانها میپردازیم. با توجه به خوانشی که از هر داستان صورت گرفت، بر این باوریم که غالب داستانهای این مجموعه از طریق پیوند کارکردهای حسی-ادراکی، عاطفی، شناختی و زیبایی شناختی شکل می گیرند و در فرآیندی گفتمانی از ویژگیهای شَوِشِی،تنشی، پدیدار شناختی، جسمانه ای و رخدادی برخوردار می شوند. هدف رساله ی حاضر، بررسی این کارکردها و تبیین ویژگیهای نشانه-معناشناختی حاکم بر آنها، برای نشان دادنِ شرایطِ تولید معنا و کشف معنای نهفته در داستانها است. این مجموعه شامل معناها و شناختهای گوناگون است و با بررسی داستانها به این نتیجه رسیدیم که عنصر زمان نقشی کلیدی در سبک حضور سوژه ها دارد و نویسنده به دنبال آن است تا نشان دهد که درک ارزشِ زمانِ "حال" عاملی است که حضور زیباشناختی سوژه ها را در جهان هستی تضمین خواهد کرد.